Ściany ażurowe

Ścianę ażurową można uważać za wcześniejszą od masywnej, pełnej, gdyż po prostu łatwiej ją stworzyć. Zasadniczo, ściana może być wykonana z elementów poziomych bądź pionowych. W pierwszym przypadku musi być monolitem; w drugim – już nie.

Fasady - Ściany ażurowe

Architraw jako płaskie sklepienie.
Fasady - Ściany ażurowe
Architraw jako płaskie sklepienie podparte arkadą.

Konstrukcję słupową da się wykonać przy użyciu prymitywnych narzędzi. W najodleglejszej starożytności występują wydłużone graniastosłupy jako podpory belek i stropów. Wprzódzi są to słupy wolno stojące. Później – dostawiane są jednym bokiem do ściany, lub też tworzą pilastry wtopione w ścianę, po części z niej wystając.
W architekturze helleńskiej pilastry dźwigały architraw; w rzymskiej i bizantyńskiej, a także średniowiecznej, pionowe podpory zaczęły dźwigać również arkady i sklepienia; aby je jakoś odróżnić od tamtych, nazwano je filarami.

Fasady - Ściany ażurowe

Proste graniastosłupy „otrzymały” w miarę upływu czasu kapitel oraz bazę. W Grecji, w celu podparcia architrawu stropowego, stosowano kwadratowe anty, ustawiając je na zakończeniach bocznych ścian. Anty stosowali i Rzymianie. W okresie Cesarstwa podpierające archiwolty filary składały się jak gdyby z dwóch ant przedzielonych kolumną do jednej czwartej objętości bryły wtopioną w ścianę. Tak jest np. w słynnym Koloseum.
Pilastry występują w celli greckiej świątyni – np. na zewnętrznych narożnikach. W architekturze rzymskiej pilastry występują w tej samej formie bądź podpierają one archiwolty nisz.

Fasady - Ściany ażurowe

Porządek dorycki, drewniany pierwowzór.
Fasady - Ściany ażurowe

Porządek toskański.

W architekturze karolińskiej pilastry dzielą ściany. Romańskie pilastry związane były z filarem wspólnym kapitelem i bazą. W gotyku filary występują jako słupy wieloboczne.

Fasady - Ściany ażurowe

Kolumny średniowieczne.

Renesansowe podpory to zarówno filary i anty, jak i pilastry oraz kolumny.
Pilastry były w tym czasie niezmiernie rozpowszechnione! Nie tylko bywały elementem pionowego podziału fasady! Dźwigały też belkowanie z gzymsem oraz „pokazywały” się jako element nisz, portali itd. Florenckie pilastry zazwyczaj były gładkie, w Urbino spotykamy pilastry ornamentowane; włoski renesans znajdował też upodobanie w pilastrach boniowanych.

Fasady - Ściany ażurowe

Porządek joński, drewniany pierwowzór.
Fasady - Ściany ażurowe

Kolumny antyczne o masie równoważącej masę dźwiganego belkowania: A: Parhenon, B: Paestum.

Kolumna jest najdoskonalszą formą podpory budynku. Składa się z cylindrycznego trzonu, kapitelu i bazy. Do dźwigania służy głównie trzon. Kapitel pośredniczy w przeniesieniu ciężaru belkowania na trzon, a baza – w dalszym przeniesieniu obciążenia na podstawę. Antyczne kolumny były ciężkie, o masie równej unoszonemu ciężarowi. Najstarsze kolumny wykonywano z drewna. Działo się tak zwłaszcza na Bliskim Wschodzie. Kolumny babilońskie robiono z pni palmowych owijanych warkoczami ze słomy lub trzciny. Persowie do stawiania kolumn używali drzewa cedrowego; cedr przez Fenicjan wykorzystywany był też w pracach stoczniowych. Egipskie kolumny stanowiły często niejako wiązkę kolumienek wtopionych w trzon. Kolumny perskie były lżejsze od egipskich, na ich kapitelach niejednokrotnie powtarzał się motyw siedzących byków. W Grecji występują zasadniczo dwa rodzaje kolumn: ciężka dorycka i lekka jońska. W tej drugiej widoczne są wpływy małoazjatyckie. Mówi się też o kolumnie korynckiej, o jeszcze smuklejszych proporcjach niż jońska. Charakteryzuje się ona nową formą kapitela o kształcie kielichowym względnie dzwonowym, ukształtowanego jednakowo ze wszystkich stron. Zauważalne w rozwoju kolumn jest dążenie do coraz większej ich smukłości oraz do utrwalenia ich trójdzielnego podziału. Rzymianie na przykład, adaptując kolumnę dorycką „poprawili” stosunek średnicy do wysokości, aż do proporcji 1:8. Ich kolumny odznaczały się bogatą ornamentyką i kolorystycznym wzbogaceniem faktury trzonu. W epoce Cesarstwa stosowano też fantazyjne kapitele z wyobrażeniami głów ludzkich i mitycznych stworzeń (termy Karakalli).

Fasady - Ściany ażurowe

Porządki – zastosowanie w architekturze. Francja – Château Joigny.

Inny typ kolumny preferowali Bizantyjczycy. Nie posiadały one ustalonych proporcji, były cylindryczne i ciężkie. Szerokie arkady opierały się bezpośrednio na abakusie kapitela.

Fasady - Ściany ażurowe

Rozstawienie kolumn uwarunkowane ich ilością.

W czasach Karolingów „pożyczano sobie” dawne rzymskie kolumny. Pierwotna kolumna romańska była toporna i pozbawiona wdzięku. Dopiero w miarę rozwoju sił wytwórczych średniowiecza nabrały one indywidualnych rysów, zyskując bogata ornamentykę roślinną i figuralną. Kolumna romańska często wykonywana była z ciosów – nie z monolitycznej bryły – miała tylko bazę i kapitel. Kapitel romański jest ciężki, w formie odwróconego ostrosłupa. Ciężka również baza, zbliżona do attyckiej, posiada charakterystyczne „żabki”.

Fasady - Ściany ażurowe

Słup fenicki o dwóch wolutach

W następnej epoce architekci stosowali chętnie kolumienki podpierające żebra sklepienne, tworzące przy tej okazji wiązki znacznej wysokości, a stosunek średnicy do wysokości kolumny jest wielokrotnie wyższy aniżeli w starożytności.
W renesansie zaś kolumna, awansując do roli jednego z najważniejszych elementów architektury, staje się przedmiotem wnikliwych studiów. Tacy sławni teoretycy jak Palladio, Alberti czy Vignola, idąc w ślady Witruwiusza, zainteresowali się zagadnieniem ujęcia proporcji poszczególnych elementów w stosowne liczby.
W tej epoce stosowano prócz kolumn gładkich także kolumny o trzonach ornamentowanych lub boniowanych. Kolumny dzieliły fasady i używano ich jako obramienia otworów okiennych.

Fasady - Ściany ażurowe

Porządek dorycki
Fasady - Ściany ażurowe

Porządek koryncki

 

Fasady - Ściany ażurowe

Porządek joński
Fasady - Ściany ażurowe

Porządek kompozytowy

Natomiast – zgodnie z duchem czasów – barokowa kolumna staje się manieryczna, powykręcana.
Współczesne zaś kolumny, bez kapitelu i bazy, przybrały po prostu prymitywną formę nieproporcjonalnie wydłużonego cylindra.

Jerzy Grundkowski
Ryc. Bożena Kokoszka

WARSTWY – DACHY i ŚCIANY 1/2002

Udostępnij ten wpis

Post Comment