Z życia grzybów

Poradnik - Z życia grzybów

Rys. 1. Grzybnia stoczka łzawego (Meruclius lacrymans)

Pretekstem do napisania poniższego artykułu była między innymi ekspertyza techniczna piwnic budynku ,,w stanie wskazującym? na porażenie grzybami. Temat z pozoru prozaiczny, wydał się on autorom istotny, a co ważniejsze ? jakby zepchnięty ostatnio na margines w natłoku nowych technologii i udoskonaleń technicznych.
Zagadnienie nie jest tak błahe jak się wydaje, a szkody powstałe w wyniku działania grzybów są bardzo uciążliwe.
Aby przyjrzeć się im dokładniej, należy określić powody i ?pożywkę? potrzebną do ich powstawania. W artykule zajęto się jedynie grzybami, których miejscem występowania jest drewno.
Grzyby są organizmami roślinnymi wyróżniającymi się spośród innych roślin przede wszystkim nieobecnością chlorofilu w komórkach. Nie przystosowane do przyswajania dwutlenku węgla z powietrza wskutek braku chlorofilu, grzyby zmuszone są odżywiać się gotowymi pożywkami w formie włóknika (celulozy), ligniny, cukru, białka itd., które biorą z wszelkich roślinnych i zwierzęcych, żywych lub martwych organizmów.
Grzyby odżywiają się i oddychają substancjami pochodzącymi z rozkładu włókna (celulozy), przez co drewno, na którym żerują, traci moc swojego szkieletu, kurczy się, pęka i niknie.

Poradnik - Z życia grzybów

Fot. 1. Owcnik grzyba widocznego w otworze wykonanym w podsufitówce

Sprzyjającymi warunkami rozwoju grzybów niszczących są: wilgotność drewna 15 do 35% (optimum około 28%), bardzo znaczna wilgotność względna powietrza (95÷100%) przy temperaturze otoczenia 15÷35°C (optymalnie 20÷30°C), słaby dopływ powietrza przy braku przewiewów, brak bezpośredniego światła słonecznego. Różnym gatunkom grzyba najlepiej odpowiadają różne temperatury i różne wilgotności. Nadmiernie mokre warunki powstrzymują rozwój grzyba zależnie od jego rodzaju, lecz po ustaniu nadmiernej wilgotności grzyb może się rozwijać nadal. Grzyb zamiera na stałe, gdy znajduje się w temperaturze powyżej 45°C. Duży mróz działa również niszcząco na grzyb. Grzyby niszczące przedostają się z zakażonego na zdrowy budulec albo za pomocą przenoszonych przez wiatr oddzielnych zarodników, albo za pomocą grzybni lub jej sznurów, które dostają się w pobliże zdrowego budulca w postaci kawałka zagrzybionego drewna. Zarodniki mogą być zapędzone w drobne pęknięcia drewna za pomocą wiatru, przeniesione przez myszy, owady itd., grzybnia zaś dostaje się zwykle wskutek niedbałości bądź nieświadomości pracowników budowlanych, lub niedopatrzenia personelu kierowniczego. Głównymi roznosicielami są cieśle naprawiający zarażone budynki.

Poradnik - Z życia grzybów

Fot. 2. Widok owocników przy innych odsłoniętych fragmentach drewnianego fusztu podsufitówki

Po wyczerpaniu wszystkich substancji, które mogą służyć do odżywiania, grzyb w zniszczonej części budowli zamiera pozostawiając drewno, przez które przeszedł, o strukturze podobnej do korka. Rozróżnienie gatunku grzyba nie jest na ogół rzeczą prostą; nawet znawcy mylą się nieraz przy rozpoznawaniu na oko, szczególnie jeśli nie mają charakterystycznych objawów, jak świeżej grzybni i owocniaków. Grzybów niszczących jest bardzo wiele i na ogół podobnych do siebie. Do najniebezpieczniejszych zaliczane są: Merulius lacrymans, Coniophora cerebella, Poria mucida, Lentinus squamosus, Polyporus vaporarius. Właściwą orientację co do rodzaju grzyba daje wyhodowanie kultury na pożywce.

Poradnik - Z życia grzybów

Fot. 3. Piękny okaz “grzyba” zwieszającego się ze stropu

Różni badacze tłumaczyli w rozmaity sposób rozkład drewna spowodowany przez grzyby. Według aktualnych danych gnicie można podzielić na dwa główne rodzaje:
a) gnicie destrukcyjne, które powoduje przeobrażenie i zniszczenie włókna (celulozy),
b) gnicie korozyjne działające na ligninę i niektóre inne związki, lecz nie naruszające włóknika.
Gnicie destrukcyjne jest najbardziej niebezpieczne. Obejmuje ono dwa procesy. Pierwszy proces, stanowiący tzw. gnicie właściwe, polega na hydrolizie celulozy według schematu empirycznego:
(C6H10O5)4 + 4(H2O) =4(C6H12O6).
Proces ten powstaje zasadniczo przy pomocy enzymów jako katalizatorów wydzielonych przez komórki grzybów lub bakterii, może jednak powstawać również przy współdziałaniu katalizatorów kwaśnych nieorganicznych. Koniecznym warunkiem tego procesu jest dostateczna ilość wody. Rezultatem natomiast jest tzw. glikoza, substancja rozpuszczalna w wodzie, nie przedstawiająca technicznej wartości.
Drugi proces ? żerowanie grzybów niszczących i bakterii polega na zużytkowaniu glukozy do celów własnych grzybów. Grzyby oddychając przeobrażają glikozę na wodę i CO2 według schematu
C6H12O6 + 6O2 = 6H2O + 6CO2

Poradnik - Z życia grzybów

Fot. 4. Widok “hodowli” po zdjęciu tynków i odsłonięciu rusztu

Gnicie korozyjne jest mniej szkodliwe od destrukcyjnego, nie powoduje bowiem niszczenia celulozy jako zasadniczego składnika szkieletu tkanek, a ponadto spotyka się je przeważnie tylko w drzewach żyjących. Przyczyną gnicia korozyjnego są niektóre rodzaje grzybów, które za pośrednictwem enzymów rozkładają ligninę i podobne do niej związki. Może się zdarzyć, że w tym samym elemencie drewna zachodzi równocześnie gnicie destrukcyjne i korozyjne.
Budynek porażony grzybami, przywołany w artykule, jest budynkiem jednorodzinnym, wolnostojącym, wybudowanym w technologii tradycyjnej w latach trzydziestych, z poddaszem użytkowym częściowo podpiwniczony. Trzy lata temu budynek poddano przebudowie.
Po rocznym okresie użytkowania tego budynku, stwierdzono nadmierne zawilgocenie ścian piwnic, wykwity na tynkach i zagrzybienie elementów drewnianych. Wszystkie elementy drewniane zostały zaatakowane przez grzyb domowy charakteryzujący się białą grzybnią, żółtymi plamami, płaskim owocnikiem w kształcie talerzowej narośli koloru czerwonobrązowego z jaśniejszą, prawie białą krawędzią. Bliższe oględziny pozwoliły dokładnie stwierdzić z jakim grzybem mamy do czynienia. Szkodnikiem okazał się stoczek łzawy (Meruclius lacrymans), występujący w całej Europie na drewnie gatunków iglastych we wszystkich elementach budowli (rys. 1). Stan rozwinięcia grzyba pokazują fotografie (fot. 1, 2, 3, 4).
Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi między innymi w braku skutecznych izolacji przeciwwilgociowych ścian piwnic i niedostatecznej wentylacji. Dzieła zniszczenia dopełniło zalanie całego budynku wodą opadową w okresie budowy. Nasiąknięte materiały wysychają powoli oddając wilgoć również do wnętrza budynku. Szczególnym przypadkiem jest gazobeton, który wysycha bardzo powoli mając już na etapie produkcji duże zawilgocenie technologiczne. Aby budynek w takiej sytuacji osiągnął normalną wilgotność muszą minąć trzy lata (3 sezony grzewcze). Nasiąkające natomiast wilgocią gruntową ściany piwnic wysychając od wewnątrz budynku powodują wzrost wilgoci powietrza. Woda dyfundująca przez ściany wypłukuje z zaprawy i cegły sole, główne chlorki, siarczany i węglany, które krystalizując się tworzą na powierzchni biały nalot.

Poradnik - Z życia grzybów

Fot. 5. Ogólny widok podsufitówki i dźwigara zarażonych sinicą i plśnią

Aby usunąć skutki takiego stanu rzeczy polecono wszystkie elementy porażone grzybem usunąć i spalić, tynki zerwać, ściany odkazić preparatem grzybobójczym i ponownie otynkować.
Są jednak grzyby nie osłabiające drewna. Należą do nich grzyby pleśniowe i sinizny.
Grzyby pleśniowe (pleśniaki) nie osłabiają wytrzymałości drewna, gdyż nie odżywiają się włóknikiem, lecz substancjami nagromadzonymi w komórkach drzewa za życia rośliny, tj. skrobią, białkiem, cukrem itd., dlatego nie są bezpośrednimi niszczycielami drewna, jednak obecność ich jest zwiastunem grożącego drewnu niebezpieczeństwa, gdyż wytwarzają kwaśną reakcję w podłożu i przez to ułatwiają rozwój grzybom niszczącym.
Pleśniaki występujące przeważnie na powierzchni drewna można usunąć.
Do gatunku sinizn należy szereg grzybów, które tworząc grzybnię na powierzchni i we wnętrzu masy drzewnej opanowują przede wszystkim tkanki miękiszowe (gromadzące zapasowe pokarmy do rozwoju nowych pędów, nasienia itp.), nie żerują natomiast na włókniku. Opanowanie przez sinizny wyraża się w zmienionej barwie drewna, która nabiera odcieni szaroniebieskich, szarozielonych, szarych, brunatnych itd. Sinizny spotykane są we wszystkich rodzajach drewna, najczęściej jednak w drewnie z drzew iglastych.
Rozwój sinizn wymaga wilgotności drewna co najmniej 22÷24% i wilgotności względnej powietrza powyżej 92%. Zasinienie powstaje najczęściej w budulcu przechowywanym po przetarciu bez należytego zabezpieczenia od wilgoci. Sinizna ginie w elementach drewnianych znajdujących się w pomieszczeniach przesuszonych, jednak sine plamy pozostają.
Sinizny nie produkują wody, a więc w odróżnieniu od grzybów niszczących nie powodują bezpośrednio zawilgocenia drewna, jednakże powiększają w pewnym stopniu higroskopijność. Według badań sinizny nie powodują obniżenia wytrzymałości drewna, natomiast mogą one stanowić ujemną cechę tworząc nieprzyjemne w widoku plamy.

Poradnik - Z życia grzybów

Fot. 6. W miejscach gdzie są zastpiny wilgotnego powietrza, porażenie drewna jest większe

Z porażonym sinizną i pleśniami drewnem boazeryjnym autorzy zetknęli się opracowując inną ekspertyzę dotyczącą mokrych pomieszczeń. Po kilku miesiącach eksploatacji wyłożony boazerią sosnową sufit i klejone dźwigary drewniane wyglądały jak na zdjęciach nr 5 i 6. Na zabezpieczonym impregnatem FOBOS M-2 drewnie, w pomieszczeniu o temperaturze powietrza ponad 25°C i wilgotności względnej około 85% najpierw pojawiła się sinizna, a później pleśnie pokryły gęstym kożuszkiem fragmenty konstrukcji.
Środki zapobiegawcze przeciw gniciu można podzielić na trzy grupy: środki o charakterze ogólnym, izolacje przeciwwilgociowe, konserwacja przeciwgnilna.
Oto kilka przykładów środków zapobiegawczych przeciw gniciu o charakterze ogólnym:
1. Używać drewno dostatecznie przesuszone.
2. W miarę możliwości nie używać drewna pochodzącego z rozbiórki starych domów.
3. Stosować do konstrukcji zewnętrznych raczej drewno sosnowe niż jodłowe, a w miejscach szczególnie narażonych na wilgoć (np. podwaliny, drzwi i progi zewnętrzne, pale) drewno dębowe.
4. Zwracać uwagę na to, aby robotnicy nie przenosili zarazków z miejsc zarażonych.
5. Unikać stosowania stropów drewnianych nad piwnicami, gdzie na ogół są bardzo korzystne warunki rozwoju grzybów. Stropy drewniane nad piwnicami dopuszcza się tylko wtedy, gdy istnieje zupełna pewność, że będą one trwale suche.
6. Nie stosować wilgotnych materiałów jako podsypki pod legary i polepy; najodpowiedniejszy z tego względu na podsypkę jest przemyty, dobrze wysuszony, świeży piasek lub żwir ? najgorszy żużel węglowy, z uwagi na obecność w nim składników kwaśnych sprzyjających rozwojowi grzyba.
7. Izolować termicznie oparcia belek drewnianych na ścianach zewnętrznych.
8. Nie tynkować i nie okładać licówką murów dopóty, dopóki nie wyschną.
9. Nie malować farbami olejnymi części drewnianych, póki nie wyschną.
10. Grunt, na którym stawiany jest budynek, powinien być w miarę możności suchy; jeśli jest wilgotny ? starać się go osuszyć np. przez drenowanie.
11. Ściany drewniane ustawiać na cokołach murowanych wznoszących się około 40 cm ponad terenem.
12. W miejscowościach, gdzie panują ukośne deszcze, stosować szerokie okapy przy ścianach drewnianych.
13. Zwracać uwagę, ażeby w budynku nie było zacieków, np. przy zlewach, balkonach oraz przy myciu podłóg.
14. Wentylować pomieszczenia ogrzewane, by usuwać parę z powietrza wydzielaną przez ludzi (1÷3 kg na człowieka w ciągu dnia). W szczególności muszą być intensywnie przewietrzane budynki w pierwszych latach po wykonaniu, kiedy wiele wilgoci znajduje się w ścianach jako wilgoć technologiczna.
15. Zabezpieczać stały dostęp świeżego powietrza do części drewnianych przez odpowiednią konstrukcję i wentylację (np. w podłogach i w dachach) aby para nie skraplała się na drewnie. Izolacje przeciwwilgociowe należy natomiast wykonywać według wskazówek:
1. Zabezpieczenie ścian i stropów od wilgoci gruntowej przez ułożenie odpowiednich warstw izolacyjnych z pap lub lepików.
2. Miejsca oparcia belek, legarów, podwalin itp. izolować od murów za pomocą papy, pustych przestrzeni itp.
3. W pomieszczeniach, gdzie wydziela się znaczna ilość pary (pralnie, łaźnie itp.), chronić ściany i stropy drewniane warstwami szczelnej paroizolacji, okładzinami itp.
4. Dachy i tarasy pokrywać warstwami zabezpieczającymi skutecznie od przeciekania.
Konserwacja przeciwgnilna natomiast, znana była już w czasach starożytnych. Rzymianie na przykład smarowali statki smołą drzewną. Środek ten, jak i niektóre inne stosowane do smarowania później np. smoła węglowa, asfalt, olej terpentynowy, olej lniany, pokost, farby olejne, stwarzają powłoki zewnętrzne odgradzające drewno na pewien czas od dostępu powietrza, wilgoci i infekcji. Wszystkie te środki nie mają właściwości antyseptycznych, w przypadku więc uszkodzenia warstwy ochronnej, czy to wskutek przyczyn zewnętrznych (uderzenie, zdarcie), czy też z powodu pęknięć drewna, nie chronią od grzyba, gdy istnieją warunki sprzyjające temu rozwojowi.
Tego rodzaju konserwację stosować można jedynie tam, gdzie istnieje mała możliwość opanowania drewna przez grzyby i to pod warunkiem, że drewno przed powleczeniem jest zdrowe i suche. Jako przykład przytoczyć można malowanie olejne drzwi i okien.
Obecnie podstawą szeregu metod konserwacyjnych chroniących drewno przed grzybem są substancje oparte na środkach antyseptycznych. Powinny one charakteryzować się następującymi cechami: dużą siłą grzybobójczą, trwałością działania, dobrą wsiąkliwością w drewno, odpornością na wymywanie, łatwością stosowania, niewywieraniem niszczącego wpływu na drewno i stal, nieprzeszkadzaniem w późniejszej obróbce drewna, niewydzielaniem przykrego zapachu, nieszkodliwością dla zdrowia ludzi i zwierząt, dodatnim wpływem na uodpornienie drewna przeciwko działaniu ognia.
Środki antyseptyczne nie muszą dla poszczególnych zastosowań spełniać wszystkie wymienione wyżej cechy. Na przykład dla środka stosowanego na otwartym powietrzu nie jest ważna cecha bezwonności; dla środka stosowanego w budynkach mieszkalnych i narażonego na zawilgocenia konieczna odporność na wymywanie itp. Ważne natomiast jest skupienie w środku antyseptycznym cech istotnych dla danego przeznaczenia przy najmniejszej ilości wad. Trujące właściwości preparaty uzyskują dzięki działaniu niektórych pierwiastków np. fluoru, rtęci, chloru, arsenu, talu itp. Działanie grzybobójcze preparatu polega jednak nie tylko na bezpośrednim kontakcie z grzybem, ale także na zatruciu środowiska, w którym mógłby się on rozwijać.
Nowoczesne środki antyseptyczne są przeważnie mieszaninami różnych składników, które tak się dobiera, by osiągnąć optymalne własności preparatu. Nie wszystkie środki do konserwacji i zagrzybienia drewna nadają się do niszczenia wszystkich szkodników naraz. Te, które skutecznie zwalczają grzyby, nie muszą zwalczać sinizny i pleśni. Dlatego należy je dobierać tak, by drewno dobrze i wszechstronnie zabezpieczyć.

dr inż. Lesław Macieik
mgr inż. Mariusz Januszewski
POLITECHNIKA KOSZALIŃSKA

WARSTWY ? DACHY i ŚCIANY numer 3?99

Udostępnij ten wpis

Post Comment