Domy z bali – powrót do tradycji

W artykule przedstawiono porównanie tradycyjnych i nowoczesnych konstrukcji drewnianych budynków mieszkalnych na przykładach budownictwa wiejskiego w regionie częstochowskim.

Tradycyjne domy drewniane w regionie częstochowskim

Drewno było przez wieki w naszym kraju jednym z najpopularniejszych materiałów konstrukcyjnych w domach mieszkalnych. Na polskiej wsi do końca lat 60-tych XX-wieku większość domów i budynków gospodarczych była w całości lub częściowo drewniana. Z czasem rozwój bardziej solidnych, w ogólnym przekonaniu, konstrukcji murowych z kamienia i ceramiki sprawił, że całorocznych budynków z drewna praktycznie nie wznoszono. Brak w tamtym czasie dostępności środków ochrony drewna oraz odpowiednich materiałów izolacyjnych i wykończeniowych sprawił, że domy drewniane uchodziły za nietrwałe, narażone na zawilgocenie, zagrzybienie i łatwopalne. Wiejski dom drewniany stał się synonimem ubóstwa, a posiadanie domu murowanego stało się symbolem pewnego rodzaju nobilitacji. Z tego powodu większość drewnianych budynków mieszkalnych w regionie częstochowskim do lat 80-tych XX-wieku została rozebrana lub padła ofiarą pożaru, a nowe budynki praktycznie w 100 % były murowane.
Jeżeli chodzi o sposób konstrukcji ścian klasyczne domy drewniane można podzielić na:

domy w konstrukcji szkieletowej, gdzie okładzinę wewnętrzną i zewnętrzną stanowiły deski przybijane najczęściej pionowo, natomiast przestrzeń między deskami ocieplano np. pakułami.
domy ze ścianami w konstrukcji monolitycznej z krawędziaków.

Typowe domy drewniane o monolitycznych ścianach z krawędziaków wzniesione w regionie częstochowskim w latach 50-tych XX-wieku przedstawiono na fot. 1¸4. Ściany zewnętrzne poziomu mieszkalnego wykonano z krawędziaków grubości ok. 25 cm, połączonych w węgłach na wręby. Szczeliny między krawędziakami uszczelniono ściółką. W budynku przedstawionym na fot. 1¸2 krawędziaki po wielu latach użytkowania noszą widoczne ślady murszenia szczególnie w dolnej części ściany od strony zachodniej i północnej. W budynku przedstawionym na fot. 3¸4 ściany zostały niedawno odnowione przez położenie na powierzchni zewnętrznej cienkiej warstwy kleju do płytek ceramicznych i zagruntowanie. Ściany posadowione są na fundamentach z kamieni wapiennych na zaprawie wapiennej. Fundamenty wyprowadzone są ponad poziom gruntu tworząc kamienną podmurówkę.
Domy drewniane w regionie częstochowskim posiadały parterową część mieszkalną, dwuspadowy dach i nieużytkowe poddasze, służące za skład słomy lub siana, co stanowiło dobre ocieplenie stropu, ale stanowiło stałe niebezpieczeństwo przy zaprószeniu ognia lub awarii instalacji elektrycznej. Jedynym, oprócz podmurówki, elementem murowanym z kamienia lub cegły był komin. Tradycyjnym pokryciem dachowym była słoma lub trzcina, z czasem wymienione na inne materiały: eternit, dachówki cementowe itp. Okładzinę wewnętrzną stanowiły najczęściej tynki wapienne na trzcinie, obecnie prawie nie spotykane, wymienione na nowocześniejsze materiały, np. płyty gipsowo-kartonowe.

Technologie - Domy z bali – powrót do tradycji

Fot. 1. Tradycyjny dom z drewnianych krawędziaków kryty eternitem

Fot. 2. Połączenie krawędziaków na węgłach – widoczne uszczelnienie ściółką

Fot. 3. Tradycyjny dom z drewnianych krawędziaków kryty słomą

Fot. 4. Odnowienie drewnianej elewacji warstwą kleju

Aktualne rozwiązania drewnianych budynków mieszkalnych

Od początku lat 90-tych XX wieku budynki mieszkalne z drewna wykonuje się w naszym kraju przy użyciu nowoczesnych materiałów i technologii. Pierwszym rozwiązaniem w tym zakresie były systemy szkieletowe oparte na popularnych w Ameryce Północnej, Europie Zachodniej i Skandynawii rozwiązaniach nazwane „szkieletem kanadyjskim”. W tych systemach stosuje się drewniany szkielet nośny, ocieplenie wełną mineralną, paro- i wiatroizolację, okładziny wewnętrzne z płyt gipsowo-kartonowych oraz okładziny zewnętrzne z desek lub paneli PCV (siding). Zanik tradycji budownictwa drewnianego spowodował, że budynki w szkielecie kanadyjskim nie są wznoszone masowo i nie zastąpiły budynków murowanych, pomimo swych niewątpliwych zalet (stosunkowo niski koszt budowy, ograniczenie procesów mokrych na budowie).
W ostatnich latach pojawiły się systemowe rozwiązania budynków o monolitycznych ścianach drewnianych. Systemy te posiadają ogólną nazwę „domów z bali”, chociaż nie jest to nazwa do końca właściwa, ponieważ według nomenklatury normowej balem jest element drewniany o grubości 5-10 cm, a pełne ściany w tych budynkach są najczęściej wykonane z elementów grubszych, które należałoby nazwać krawędziakami lub okrąglakami. Wyróżnić tutaj można systemy ze:

ścianami z drewna litego – krawędziaków (obżynanych z trzech lub czterech stron) lub okrąglaków (szlifowanych po zdjęciu kory, obżynanych tylko z góry i dołu); elementy drewniane leżące na siebie łączone są najczęściej drewnianymi kołkami (tyblami), a w narożnikach na wręby; połączenie uszczelnione jest sznurem, mchem, uszczelkami z tworzyw sztucznych itp.; aby spełnić warunki ochrony cieplnej dla ścian jednomateriałowych (współczynnik przenikania ciepła U £ 0,5 W/m2K) grubość ścian powinna wynosić co najmniej 30 cm,
ścianami z bali klejonych – prefabrykowane elementy konstrukcyjne kształtem przypominają bale lite- są jednak sklejone z kilku warstw drewna,
ścianami z bali warstwowych – jest to pewnego rodzaju imitacja bala litego, element ścienny składa się z okładziny drewnianej, w środku wypełniony jest materiałem izolacyjnym, np. pianką poliuretanową,
ścianami warstwowymi – w których bale o grubości 5÷15 cm stanowią zewnętrzną elewację szkieletowej konstrukcji o budowie zbliżonej do szkieletu kanadyjskiego.

Spośród wymienionych konstrukcji najbardziej zbliżone do tradycyjnych są ściany z drewna litego, a szczególny urok i duże walory estetyczne posiadają konstrukcje z okrąglaków obżynanych z dwóch stron (ściany) lub nieobżynanych (słupy, częściowo belki). Przykład takiego budynku zrealizowanego w 2007 r. w okolicach Częstochowy przedstawiono na fot. 5÷10.
W budynku tym zastosowano bale z drewna świerkowego, z połączeniem uszczelnionym sznurem, na węgłach zastosowano ostatki (wysunięte końce bali). Z okrąglaków wykonano również większość ścian wewnętrznych, belki stropowe, schody i elementy konstrukcyjne tarasu. Oczywiście każdy element musiał zostać indywidualnie dopasowany. Nie przewiduje się żadnych okładzin wewnętrznych – bale stanowią wyeksponowany element wnętrza budynku. Ściany posadowiono na podmurówce kamiennej z piaskowca. Piaskowiec stanowi również okładzinę kominka i ściany obok kominka. Budynek posiada poddasze użytkowe ze stropodachem ocieplonym wełną mineralną. Okna i ich obróbka utrzymane są w tradycyjnym stylu, posiadają jednak szyby zespolone z nowoczesnym szkłem niskoemisyjnym. Pokrycie dachowe wykonano z nieobżynanych, impregnowanych desek ułożonych w formie dachówki.

Podsumowanie

Drewno stanowiło przez wieki podstawowy budulec domów mieszkalnych na polskiej wsi. Tradycja budowania domów z drewna zanikła w naszym kraju w XX-wieku w wyniku wzrostu dostępności ceramicznych i betonowych materiałów ściennych. W chwili obecnej dostępne są systemy dające możliwość zwiększenia udziału konstrukcji drewnianych w budownictwie jednorodzinnym. W systemach tych mają zastosowanie aktualnie stosowane materiały izolacyjne i środki ochrony drewna oraz wiedza w zakresie odpowiedniego przygotowania materiału do budowy, co pozwoli na wyeliminowanie wad dawnych konstrukcji. Drewno jako materiał posiada wiele walorów uzasadniających jego stosowanie do budowy domów : jest materiałem naturalnym i zdrowym, łączy w sobie dobre własności termoizolacyjne i wytrzymałościowe oraz stwarza odpowiedni mikroklimat pomieszczeń.